|
|
فرهنگ لغات و اصطلاحات مردم
اسفیدواجان
از همشهریان عزیز تقاضا می‌شود با کسب اطلاعات از بزرگان محل، مرا در تکمیل این مجموعه یاری فرمایند.
با تشکر
______________________
علی مختاری AliMokhtaari@yahoo.com
f
الف آ ب پ ت ج چ ح خ د ذ ر ز س ش ص ط ع غ ق ک گ ل م ن و هـ ی
آدَم‌طِلِبون : دعوت‌کردن شفاهی مردم برای شرکت در مجالس که معمولاً توسط یک‌نفر انجام می‌شد
آرت : آرد
آرچی : آسیاب دستی
آرخالوق : ارخالق (نیم‌تنه پوشش مردان و زنان با آستر و میانه پنبه‌ای)
آزِگار : گذشت زمان (یک‌سال آزگار کنایه از یک‌سال گذشته)
آسّونه : آستانه‌ی درب
آسییُو : آسیاب
آلوچه
: گوجه سبز
آلیشَنگ : یک نوع گیاه بیابانی که در پختن آش مورد استفاده است
اِختلاط : صحبت کردن با هم
اَدکَلی : الکی
اُراق : داس
اُراقچی : داس کوچک برای علف‌چینی
اُرچین : پلکان
اُرسی : کفش
اُرموت : آمرود (نوعی گلابی)
اَزرَق (اَزرَق شامی) : آدم بد قیافه
اُشنار : پشته
اَعیون : اعیان
اَلّـَه : حرف تعجب
اِنگار : مثل اینکه
اِنگار گردن : ترک کردن
اَنگولی : انگشت
اُو : آب
اُو هَرزی : زمانی که آب کشاورزی بدلیل فراوانی روی حساب و کتاب نیست
اُوشه کنی : شخم‌زدن
اُوفتو : آفتاب
اُویاری : آبیاری
باجی : خواهر
بادیه : ظرف بزرگ
بالخونه : بالاخانه
بالو : هواپیما (به‌زبان بچه‌گانه)
بِجور : بِگَرد ، پیدا کن
بُخچه : بقچه
بَگوم : لقب دختری که مادرش سیّد باشد
بُل : یک نوع عنکبوت که با سرعت حرکت می‌کند
بِنا : قرار (بنا بود قرار بود)
بُنگ : بانگ اذان
بُوجاری : عمل جدا کردن گندم از کاه (در هنگام وزش باد گندم های خرد شده یا مخلوط گندم و کاه را با هرچوم به بالا پرتاب می‌کنند)
بُوسوره : پدرزن- پدر شوهر
بوگو : بگو
بونه : بهانه
بیختَن : اَلَک کردن
بیست‌وپنج : واحد اندازه‌گیری وزن، معادل پنج سیر
بیل اُوشه : بیل مخصوص اوشه‌کنی
پاچه ورمالیده : کنایه از آدم شارلاتان
پاقِلاغ : یک نوع گیاه بیابانی که در پختن آش مورد استفاده است
پاین (پَین) : پایین
پَس پَسِکی : عقب عقب
پَس‌اُفت : پس‌انداز
پَسّـِه : نوبت
پِغِر : فضولات حیوانی همراه با پسمانده‌ی علوفه دام، مورد استفاده برای سوزاندن و یا کود
پَکوندَن : به بند کردن (در مورد تسبیح یا اسپند و امثالهم به‌کار می‌رود)
پِلِه : پیاله
پِنا : پناه-جایی که بادگیر نیست
پَنجه : واحد اندازه‌گیری وزن، معادل 750 گرم یا ده سیر
پوز : پوزه-چانه و دهان
پیت : حفره ایجاد شده در زمین در اثر ریزش قنات
پیزُر : گیاهی است که در مناطق باتلاقی رشد می‌کند، بسیار محکم بوده و در گذشته برای بستن دسته‌های گیاهان و پرکردن پالان از ان استفاده می‌شده است
پیزُر لا پالون کسی گذاشتن : هندوانه زیر بغل کسی گذاشتن
پیل‌پیلی رفتن : تلوتلو خوردن
پَینار : واحد اندازه‌گیری وزن، معادل 75 گرم یا یک سیر یا 16 مثقال
پِینگ : واحد اندازه گیری زمان آبیاری
تاپاله : پهن گاو
تاپو : خمره کوچک گلی
تاچه : کیسه گونی‌مانند برای ذخیره و حمل آرد و گندم و امثالهم
تار دادن : فرار دادن کسی
تار کردن : پراندن فرار دادن (پرندگان)
تاغار : تَغار
تاغارچی : تَغار کوچک
تاقچه و تاقچه بالا : فرورفتگی داخل دیوارهای خشتی در اتاق‌ها، ایوان‌ها و حتی راهرو و حیاط خانه‌ها. در اتاق‌ها معمولاً سه ردیف تاقچه در پایین، وسط و بالا درست میکردند. تاقچه‌های ردیف پایین را که بعضاً در داشتند، گنجه؛ و ردیف بالا را هم که ارتفاع کمتری داشت تاقچه بالا می‌گفتند و بیشتر برای گذاشتن وسایل دکوری و لوکس! استفاده می‌شد.
تُخ : تخم‌مرغ
تَخت‌کش : کسی که کارش تخت‌کشی بود
تَخت‌کشی : درست‌کردن تخت گیوه با استفاده از پارچه‌های کهنه
تُرتُری : غلتک-چرخ
تَرکه : شاخه‌ی باریک تازه‌روییده درخت
تَسمه : کمربند
تَقَلاّ : تلاش
تِکوندَن : تکان‌دادن
تُل : کنار-بغل
تِلِکِه‌بندی : سرهم بندی شده
تُمّبون : شلوار
تَندور : تنور
تَنگِ غُروب : نزدیک غروب آفتاب
تَنْگول : بشکن زدن
توبره : کوله پشتی
توته : قطعه ای از ساقه آفتابگردان خشک شده که برای پیچیدن نخ بر روی آن بکار می‌رفت
تورکه : دانه
تُوفیر : تفاوت
تون : محل آتشدانِ زیر خزینه‌ی حمام
تونتاب : کسی که کارش روشن‌کردن و اداره‌ی آتش تون بود
جَخ : تازه
جِریب : واحد اندازه‌گیری مساحت، تقریباً برابر یک‌هزار مترمربع
جُسّـَن : پیداکردن
جَعده : جاده
جَل : زود
جُل : مفروش کهنه پارچه زیر پالان
جَلَب : زیرک-آب‌زیرکاه-حقه‌باز
جَلَبی : شیطونی-اذیت
جُم خوردن : تکان خوردن
جوق : جوی آب
جوم : جام- ظرف مسی، رویی یا ورشویی
جووال : کیسه مخصوص گندم و آرد
جَهَندَم : جهنم
جی : دالّی (کلمه‌ای که پس ار آشکار شدن در مقابل بچه‌های کوچک می‌گویند)
چاپوق : چُپُق
چاپول : دست‌زدن، کف‌زدن
چاپون : چوپان
چاچُو : چاچب-چادر محلی
چارقَد : روسری
چارگَرد : چرخ مخصوص انداختن کلاف نخ برای ماسوره کردن نخ
چاره : سرتاس. وسیله‌ای که در خواروبار فروشی‌ها برای ریختن حبوبات از آن استفاده می‌شود
چاق‌شدن : خوب شدن از مریضی
چاییدن : سرما خوردن
چِراغ مرکبی : چراغ فانوس
چراغ موشی : چراغ کوچک فتیله ای برای روشنایی
چَرخ چاه : وسیله ای برای آبکشی از چاه
چِزوندَن : اذیت کردن-تحت فشارگذاشتن
چِفت و ریزه : دو وسیله‌ی آهنی برای بستن دو درب به یکدیگر و قفل کردن آن
چِفتِک گرفتن : گره‌کردن دست‌ها جهت کمک به عبور کسی از ارتفاع
چِلالی : جعبه کوچکی که با سفال درست می‌شد و برای نگهداری نخ و سوزن و... به کار می‌رفت
چَلغوز : فضله‌ی مرغ و خروس
چُلُفتی : تکه چوب‌های نازک که برای روشن‌کردن آتش مورد استفاده قرار می‌گیرد
چِله‌چُو : کسی که شایعه‌پراکنی می‌کند
چَنبَری : وسیله ای تیوب مانند پارچه ای که زنان برای حمل سبد و بقچه و .. با سر بر روی سر میگذاشتند
چو : شایعه
چُو انداختن : شایعه کردن
چوری : جوجه
چُوشی خونی : خواندن مدح ائمه‌اطهار با صدای بلند در کوجه‌ها که خبر از عزیمت یا برگشت فردی یا افرادی از زیارت را می‌دهد
چوم : وسیله ای برای خردکردن گندم (جدا کردن دانه گندم از خوشه)
چینه : دیوار
حَروم شدن : مُردن حیوانات حلال‌گوشت
حُکماً : حتماً
حَیات : توالت
خارسو : مادرزن مادرشوهر
خارکردن : شانه کردن
خاگینه : کوکویی که با سبزیجات خشک‌شده درست می‌کنند
خاله‌چی : دخترخاله
خَرَند : حیاط
خَفت : خبط-اشتباه
خُل : ترکیب آتش خاکستر برای ریختن روی کماجدان
خونه : اتاق
دِ : حرفی که قبل از فعل‌های امری می‌آید و علامت تأکید بر آن است (مانند: دِیالاّ - دِبوگو - دِبُدُو)
دارداره : آبشارهای کوچک بر روی جوی‌های آب
دالاقّی : تقلب
دایی‌چی : پسردایی
دَربِچّه : دریچه ای کوچک در مغازه ها برای خرید خانمها و بچه ها
دِریجه : پنجره
دست نِماز : وضو
دقّ و دِلی : تلافی
دِل‌غَشِه : ضعف از گرسنگی
دِلَنگون : آویزان
دَلّه : پیت-دبه
دَمُ دول : وقت-موقع-هنگام
دَمادوم : کانالی برای هوادهی به تنور
دِماغُد چاقه : خوبی؟-سرحالی؟
دَنار : واحد اندازه‌گیری وزن، معادل 150 گرم یا دو سیر
دُوری : بشقاب
دول : دلو آبکشی-سطل لاستیکی
دوواچی : کهنه‌ی بچه-پارچه‌ای چندبار مصرف به‌جای پوشک‌های فعلی
ذَرع
: واحد
اندازه‌گیری طول، تقریباً برابر یک متر
رَخت : لباس
رَعیَتی : زمین‌های کشاورزی اعم از باغ و لته
روز و وَر : هنگام روز (تا وقتی روز هست)
رونِکی : تسمه‌ای چرمین که برای نگه‌داشتن پالان از پشت ران الاغ رد میکردند
زِل : فضله‌ی کبوتر و سایر پرندگان
زیر
جُلِکی : یواشکی
سامون : مَرز
سِجِلت : شناسنامه
سَرِ جَدُّت : قسم دادن به کسی که سید باشد
سَرجوق : محل‌هایی در کنار جوی آب که برای رختشویی و ظرفشویی مورد استفاده قرار می‌گیرد
سُفت و پاشنه : سیستم لولای درب‌ها. درب‌ها در محل چرخش خود در بالا و پایین، دو زبانه به نام پاشنه داشتند که داخل دو سوراخ و حفره‌ای که روی چارچوب بالا و پایین وجود داشت، قرار می‌گرفتند. حفره‌ی پایینی را سفت می‌گفتند.
سَقَط : مُردن (در مورد حیوانات)
سُک : چوب نازک خشک (سُک‌کبریت: چوب کبریت)
سُماق پالون : آبکش مسی
سِنْدو سال : سن و سال
سیله : خوشه گندم نارس که با دندان قابل جویدن است
شاته‌بَندی : وسیله‌ای که خمیر پهن‌شده را بر روی آن به تنور می‌چسبانند
شِلته : شلیته
شُو : شب
شور : شستن (یک شور رفتن یکبار شستن)
شوگوم : شُگون
صاب‌مُرده : در هنگام عصبانیت به حیوانی یا شیئی گفته می شود
صُحب : صبح
صَدِرَم : واحد اندازه‌گیری وزن، معادل یک کیلو ونیم یا بیست سیر
طاق : سقف
طِناف : طناب
طُوله : طویله
طـَیاره : هواپیما
طیفون : طوفان
عارُ نَنگ : زشت-غیرعادی
عارُ نَنگونِکی : غیرمعمول
عامو : عمو
عاموچی : پسرعمو
عَراض‌کردن : ترسیدن-وحشت‌کردن
عروس خدا : کفشدوزک
عَکسه : عطسه
علی بونه‌گیر : کنایه از بچه بهانه‌گیر و نق‌نقو
عمه‌چی : دخترعمه
عُود : برگشت ( کنایه از خوب شدن زخمی و دوباره زخم شدن همان محل )
عَیب : زشت
عَیبناک : خراب
عَید : عید
غازی : لقمه بزرگ ساندویچی
غَربیل- غَلبیل :
غربال
قاب : بشقاب
قاتِق : خورشت نان
قال : داد-سروصدا
قال چاق‌کردن : دعوا به‌پا‌کردن
قامه : شاخه‌های بزرگ و اصلی درخت
قایِمِکی : یواشکی
قُرمه : گوشت سرخ شده همراه با دمبه و پیاز که در داخل سیرابی (شکمبه) گوسفند می‌ریختند و برای استفاده در زمستان در جای خنک نگهداری میکردند
قِفیس : واحد اندازه‌گیری مساحت، تقریباً برابر یک‌صد مترمربع
قِلارون : چوب بلندی که برای تکاندن گردو مورد استفاده قرار می‌گیرد
قِلاغ : کلاغ
قِلاغ جارِک : نوعی پرنده کوچکتر از کلاغ به رنگ سیاه و خاکستری با دم بلند
قُلقُشون : یخبندان
قِلقِلی : قلقلک
قَندَرقه : نوعی گیاه با ساقه‌ی بلند و محکم که از آن به‌جای نخ برای بستن شاخه‌ی مو به پایه استفاده میکردند
قُوس : ماه آذر
قووا : قبا
کاچی : نوعی غذا یا دسر که با آرد و روغن و شکر درست می‌شود
کادود : چیزی که خیلی دود کرده و سوخته
کادون : کاهدان
کُپّه : پشته- رویهم ریختن مقداری از یک چیز
کُپه‌کوفت : نوعی فحاشی
کُتی : قسمت ضخیم و پایینی شاخه مو که معمولاً در زیر خاک قرار گرفته و از آن شاخه‌های کوچکتر منشعب می‌شود
کُجی : دکمه
کُجی‌گربه : دانه هایی که از آنها دستبندی برای چشم و نظر می‌سازند
کُچّّه‌کردن : جوانه‌زدن
کِراش‌کردن : به‌صرفه بودن
کَرت و پُشته : تقسیم‌بندی زمین کشاورزی برای آبیاری بهتر. قسمت مسطح را کرت می‌نامند و آنها را با پشته از یکدیگر مجزا می‌کنند
کَرتونه : لانه (مرغ و خروس)
کِرنه : کنه
کِشاب : زیپ
کَعلا : نوعی گیاه که کوبیده و برای رختشویی استفاده میکردند
کُلتِکَنِک : جوجه‌تیغی
کُلک : کُرک
کُله بیل دَسته : محلی برای پرورش شاخه های بید به منظور استفاده برای دسته بیل
کَله جوش : کاله‌جوش نوعی غذا که با کشک درست می‌شود
کُنداله : ظرف گلی یا سفالی شکسته
کِندیل : مریض‌حال-افسرده
کِوِج : نوعی زالزالک به رنگ قرمز
کودی‌کَلّه : جمجمه
کورِک : جوش چرکی
کِوِره : کثیفی روی هم انباشته شده
کُوش ساغَری : دمپایی
کولون : قفل
کوله‌مَرجون : مترسک-کنایه از آدم بدپوش و شلخته هم هست
کولی : پشت کسی سوار شدن
کوماجدون : نوعی قابلمه با در کیپ شونده برای پختن غذا در زیر آتش
گاله : خورجین بزرگ مخصوص حمل کود و آشغال
گالیش : کفش لاستیکی
گِلسوز : چراغ گردسوز (چراغ نفتی روشنایی که فیتیله و شعله آن گرد است)
گُلِنگار : نوعی یونجه
گِلوندی : گِلُندی گِل‌مالی شده
گُله : یک قسمت از یک محل، یه گُلِه جا یک قسمت کمی از یکجا
گُمی : ظرف حصیری گرد و در دار
گَنجه : کمد کوچک دیواری
گُنگیش : گنجشک
لاپُرت : گزارش
لاپوشونی : پنهانی، مخفی کردن
لَته : زمین کشاورزی که برای کشت گندم و جو و سایر گیاهان یک‌ساله به کار می‌رود
لِچِک : روسری سه‌گوش
لَحَف : لحاف
لُغُزخوندن : بدگویی‌کردن-عیب دیگران را برشمردن
لِک لِکی : وسیله‌ای برای درست کردن کلاف نخ
لََمپا : چراغ روشنایی نفتی فتیله‌ای
لَنتَرانی : حرف‌های هرز و بیهوده
لُودگی : هرزگی-مسخره‌بازی
لُوده : سبد چوبی بزرگ مخصوص حمل انگور و سایر میوه‌ها
لیچار : حرف‌های هرز و بیهوده
لیشتَن : لیسیدن، پاک کردن
ماشِک : نوعی گیاه که برای علوفه‌ی دام، کشت می‌شود
ماهتُو : مهتاب
ماه‌حوت : ماه اسفند
مِجری : صندوقچه
مَجمَعَه : سینی بزرگ مسی با لبه‌ی کنگره‌ای
مَحکَمه : مطب
مِدار : صرفه جویی
مُدبَغ : مطبخ آشپزحانه
مَرغ : چمن طبیعی کنار جوی آب و آفت زمین‌های کشاورزی
مَشغولُ ذُمّه : نوعی قسم- مدیون‌کردن
مَضِرَت : عوارض بد
مِلاج : مغز سر
مَن : من شاهی واحد اندازه‌گیری وزن، معادل شش کیلو
مورچه سَواری : مورچه های بزرگ
میرزا : لقب پسری که مادرش سید باشد
ناسور : کنایه از زخمی که دست‌کاری شود
ناغافل : بی‌خبر
نالی : تشک
نِچاق : مریض
نِسَرم : نِسَر: بخشی از ساختمان که آفتابگیر نیست
نَعنی : ننو-گهواره
نَنِهّ رود : کلمه تعجب و شگفتی که بسته به موقعیت، معانی مختلفی می‌دهد
نُودون : ناودان
نون‌دارچه : نوعی نان ضخیم خشک و دوآتشه
واره : دریچه‌ای برای بستن جوی آب و هدایت آب به زمین کشاورزی و یا جوی دیگر
واره‌گردوندن : باز و بسته‌کردن واره‌ها جهت تغییر مسیر آب
واز : وسیله‌ای برای شخم‌زدن
وازَده : پس‌مانده
وَخی : برخیز پاشو
وَشَند : باران و برف
هِراس‌تَنگ : بی‌حوصله
هَرچوم : وسیله‌ای بیل‌مانند با سر شانه‌ای برای بوجاری کردن
هَرز رفتن : هدر رفتن
هَشتَن : گذاشتن
هِلِ پوک : چیز بی ارزش
هَمدو کردن : نوعی کار تعاونی در تولید فرآورده های شیری. تعدادی از خانواده ها که روزانه تولید کمی شیر داشتند با هم قرار میگذاشتند هر روز شیرشان را به یکی بدهند و همه با هم کمک میکردند در تولید ماست و دوغ و کره و...
هَمریش : باجناق
هَمّونه : همیانه
هَم‌هولِت : برادر زن
هُولُ وَلا : گیر و دار
هیمه : هیزم
یانه : هاون